Prawa autorskie w Internecie – rodzaje licencji CC i prawo cytatu
(9 min czytania)
Kwestie praw autorskich zostały uregulowane w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Reguluje ona takie pojęcia jak „twórca”, „utwór”, „dozwolony użytek”, „prawo cytatu”, a prawa autorskie dzieli na majątkowe i niemajątkowe. Zanim zaczniemy je omawiać, warto przypomnieć fakt, że w Internecie obowiązują te same prawa autorskie, co w mediach drukowanych. Warto również wiedzieć, że polska ustawa o prawie autorskim jest jedną z surowszych w Europie – przewiduje bowiem, że za naruszenie praw autorskich grożą wysokie kary pieniężne oraz sankcje karne, w tym kara pozbawienia wolności w wymiarze nawet do 5 lat.
Dlatego publikując w Internecie warto znać omówione poniżej podstawy prawa autorskiego. Wraz z rosnącą świadomością praw autorskich zwiększa się liczba pozwów i odszkodowań. Aby nie narazić się na niepotrzebne problemy, warto wiedzieć jak chronione są prawa innych twórców oraz mieć świadomość tego jak chronić własne prawa jako twórca – niezależnie od tego czy jesteśmy autorem bloga, fotografem czy grafikiem.
Prawa autorskie majątkowe i niemajątkowe – czym się różnią?
Podstawą do zrozumienia prawa autorskiego jest wskazanie rozróżnienia pomiędzy prawem autorskim majątkowym i niemajątkowym. Oba te prawa przysługują twórcy, czyli autorowi utworu, to znaczy, że tylko twórca może nimi dysponować.
Prawa autorskie niemajątkowe (inaczej osobiste) nigdy nie wygasają. Twórca nie może ich skutecznie odsprzedać, zrzec się, albo w jakikolwiek sposób przekazać innej osobie. Można jednak zobowiązać się do ich niewykonywania np. do nieoznaczania utworu swoim nazwiskiem.
Prawa autorskie majątkowe to prawa, które działają podobnie do prawa własności. Autor może przekazać je osobom trzecim za wynagrodzeniem lub nieodpłatnie na podstawie pisemnej umowy i mogą być one dziedziczone (działają one tylko do 70 lat po śmierci twórcy). Autor ma prawo do decydowania o polach eksploatacji utworu, tj. o sposobie korzystania z utworu, np. sposobie jego zwielokrotniania i utrwalania – każdorazowo powinny być one wymienione w umowie, ponieważ umowa nie może zawierać klauzuli przekazania praw autorskich na wszystkich polach eksploatacji, czy też na przyszłych polach eksploatacji (nieznanych w momencie podpisania umowy).
Ponieważ Edward Okuń (polski artysta tworzący w stylu secesji) zmarł w 1945 roku, jego interesujący dorobek trafił do domeny publicznej w roku 2016. Powyżej obraz Wojna i My z 1925 roku.
Czym jest utwór?
Utworem w rozumieniu ustawy jest każdy efekt twórczej działalności o indywidualnym charakterze, bez względu na sposób jego utrwalenia. Przykładami działalności twórczej w Internecie są projekt strony internetowej, projekt architektoniczny, utwór muzyczny, grafika, wpis na blogu czy nawet unikalny zbiór linków lub projekt choreograficzny. Ochrona prawa przysługuje każdemu twórcy nawet jeśli utwór jest nieukończony i niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności, czy też wartości artystycznej. Wyjątkiem są m.in. proste informacje prasowe i dokumenty urzędowe, które nie podlegają ochronie prawa autorskiego.
Domena publiczna
Mianem domeny publicznej (ang. public domain) oznacza się utwory, co do których ochrona prawna wygasła (prawa autorskie majątkowe wygasają po upływie 70 latach od śmierci twórcy) lub które nigdy nie były objęte autorskimi prawami majątkowymi. Utwory te gromadzone są przez organizacje takie jak Creative Commons, Wikimedia Commons, czy Project Gutenberg. Można z nich korzystać w dowolny sposób w celach komercyjnych i niekomercyjnych.
Znaczna część utworów znajdujących w domenie publicznej rozsiana jest po przeróżnych muzechach i bibliotekach w Europie i na świecie. Jednym z narzędzi znacznie ułatwiającym do nich dostęp jest Europeana współpracująca z ponad 3000 instytucjami kultury w całej Europie.
Europeana promo from Europeana on Vimeo.
Utwory zależne
Utwory zależne to opracowania cudzego utworu, np. tłumaczenia i adaptacje powstałe w oparciu o oryginały. Objęte są one standardową ochroną prawa autorskiego, przy czym korzystanie z opracowania zależy od zgody twórcy utworu pierwotnego. Dobrym przykładem jest obraz Marcela Duchampa „Mona Lisa z wąsami” stworzony na podstawie oryginalnej Mona Lisy będącej w domenie publicznej, natomiast obraz Duchampa wciąż objęty jest prawem autorskim, a jego ochrona będzie trwać do 2039 r. Podobnie sytuacja ma się z wariacjami muzycznymi dzieł Chopina czy obrazami przedstawiającymi zabytki Krakowa. Utwory będące w domenie publicznej można bezpłatnie wykorzystywać do celów niekomercyjnych i komercyjnych.
Ponieważ obraz Leonarda da Vinci znajduje się w domenie publicznej można go swobodnie modyfikować.
Mona Lisa true version by Svetlana Petrova
Dozwolony użytek
Dozwolony użytek to jedna z nielicznych sytuacji, w których prawo dopuszcza legalne wykorzystanie utworu chronionego bez zgody twórcy. Mamy w tym wypadku do czynienia z dwoma rodzajami sytuacji: dozwolony użytek prywatny i dozwolony użytek publiczny. Dozwolony użytek prywatny to na przykład pożyczenie znajomemu zakupionej przez nas książki czy filmu na dvd, odtworzenie muzyki na imprezie domowej etc. Dozwolony użytek publiczny ma nieco inny charakter. Daje on możliwość korzystania z utworu bez zgody uprawionego ze względu na interes publiczny. Zasięg wykorzystania utworu nie ogranicza się wówczas do kręgu towarzyskiego czy relacji rodzinnych. Warunkiem legalności jest wskazanie autora oraz źródła (w określonych sytuacjach również wypłata wynagrodzenia - bezpośrednio twórcy, bądź pośrednio organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi). Przykładem dozwolonego użytku publicznego, z którym w praktyce mamy najczęściej do czynienia w Internecie jest prawo cytatu.
Prawo cytatu
Prawo cytatu jest swoistym wyjątkiem funkcjonującym w ramach dozwolonego użytku. Daje ono możliwość umieszczenia fragmentów utworów lub nawet całych utworów we własnym utworze pod warunkiem, że ich wykorzystanie jest uzasadnione wyjaśnieniem, analizą krytyczną, nauczaniem, prawami gatunku lub twórczości. Cytowanie dozwolone jest w tylko w utworze, który stanowi samoistną całość. Warunkiem legalności cytatu jest prawidłowe oznaczenie autora i źródła oraz spełnienie powyższych przesłanek. Prawo cytatu dotyczy wszystkich rodzajów twórczości własnej, nie tylko literatury, ale też na przykład printscreenów (ang. zrzutów ekranu).
Wojna światów H. G. Wellsa uważana jest za klasykę światowej literatuty SF. Ilustracja powyżej pochodzi z belgijskiego wydania z 1906 r. Na stronie Wolnych lektur dostępne jest inne, równie znane dzieło tego pisarza: Wehikuł czasu.
Licencje CC (Creative Commons)
Zasady i warunki korzystania z utworów w zakresie prawa autorskiego określają licencje, na podstawie których twórca upoważnia inną osobę do korzystania z utworu. Licencje można stosować dla dowolnego utworu, który podlega ochronie prawa autorskiego: tekstu, obrazu, dźwięku czy materiału wideo. Obecnie najpopularniejszymi wolnymi licencjami stosowanymi do dzielenia się utworami innymi niż oprogramowanie są licencje tworzone przez organizację Creative Commons. W każdym przypadku twórca zawsze zachowuje prawa autorskie, jednocześnie umożliwia innym kopiowanie i rozpowszechnianie, może również dodatkowo określić czy udostępnianie odbywa się w celach komercyjnych czy niekomercyjnych oraz ograniczyć możliwość tworzenia utworów zależnych.
Licencja CC0, czyli Creative Commons Zero. Twórca udostępniając utwór w ramach tej licencji przekazuje go do domeny publicznej. Oznacza, to że z materiałów objętych licencją CC0 można korzystać w dowolny sposób bez podawania nazwiska twórcy czy umieszczania dodatkowych oznaczeń.
Licencja CC BY zakłada, że z materiałów również możemy korzystać w dowolny sposób, tzn. możemy je kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne, pod warunkiem przywołania nazwiska autora.
Licencja CC NC zakłada, że z utworu można korzystać tylko w celach niekomercyjnych.
Licencja CC SA, dotyczy utworów, które można modyfikować, ale jeśli będą one udostępniane powinny być udostępniane na tej samej licencji co utwór pierwotny.
Licencja CC ND dotyczy utworów, których nie można modyfikować, przekształcać, ani zmieniać. Utwór można wykorzystywać tylko w postaci oryginalnej.
Licencje mogą się ze sobą łączyć i tworzyć różne kombinacje np. CC BY-SA 3.0., gdzie numer oznacza wersję danej licencji (nowsze wersje nie różnią się warunkami - ich aktualizowanie wynika dostosowywania licencji do zmieniającego się prawa).
Znakomitą infografikę na temat licencji CC udostępnia na swojej stronie polski oddział organizacji Creative Commons, a z uwagi na fakt, iż opublikowano ją na licencji CC BY, nic nie stoi na przeszkodzie abyśmy ją nieznacznie zmodyfikowali i umieścili w naszym artykule, oczywiście wraz z prawidłowym oznaczeniem autorstwa.
Zmodyfikowana przez nas infografika Licencje Creative Commons 4.0 – Swoboda użycia, najważniejsze informacje by Centrum Cyfrowe, Vivid Studio licencja CC BY
Przekazanie praw autorskich
Umowa o przeniesieniu praw autorskich – na mocy tej umowy autor przenosi autorskie prawa majątkowe na nabywcę. W praktyce nabywca kontroluje sposób wykorzystania utworu oraz może czerpać z niego korzyści na wszystkich polach eksploatacji wymienionych w umowie. Umowa ta wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.
Umowa licencyjna – na jej mocy twórca udziela zezwolenia na wykorzystanie utworu w określony w umowie sposób, jednak nie zbywa przysługujących mu praw majątkowych. Wyróżnia się dwa rodzaje umów licencyjnych: umowa licencyjna wyłączna (zastrzega wyłączność korzystania z utworu w określony sposób) oraz licencja niewyłączna (umożliwia jednoczesne wykorzystanie utworu przez wielu licencjobiorców). Umowa licencyjna dla swojej ważności wymaga zachowania formy pisemnej, przy czym w zależności od okresu na jaki została zawarta, może być wypowiedziana.
Czy zawsze powinniśmy oznaczać autora?
W przypadku stocków ze zdjęciami najlepiej poszukiwać zdjęć na licencji CC 0, wtedy nie musimy oznaczać autora. Jednak na stockach znajdziemy zdjęcia na różnych licencjach, które dodatkowo mogą się zmieniać w takcie funkcjonowania stocku, dlatego każdorazowo powinniśmy zapoznać się z licencją danego stocku. W przypadku każdej innej licencji niż licencja CC0 jesteśmy zobowiązani do przywołania autora i umieszczenia noty licencyjnej. W nocie tej powinno się znaleźć: wskazanie autora, wskazanie rodzaju licencji wraz z linkiem do jej objaśnienia, wskazanie tytułu utworu i link do źródła utworu.
autorka: Justyna Fabijańczyk
korekta merytoryczna: Piotr Stolarczyk
Zobacz pozostałe artykuły z tej serii:
- Zdjęcia i ilustracje w Internecie
- Ikona jako narzędzie komunikacji
- Grafika wektorowa i jej zalety w Internecie
- Barwy w Sieci
- Wszystko o filmach na stronach www
- Animacje – czyli jak poprawić wygląd strony lub bloga
